DOĞU TÜRKİSTAN

Uygur Türkleri ve Doğu Türkistan ||  Nüfus yapısı || Dinî yapısı || Bugünkü yönetim sistemi ||  Bugünkü ekonomik ve sosyal durumu ||  Uygur Türkçesi || Müslüman Türklere Uygulanan Doğum Kontrolü || Nükleer Denemeler ve Çevre Sorunu || Komünist Yönetimin Din Politikası || Opnor Bölgesinde Nükleer Denemeler Sonucu Ortaya Çıkan Hastalıklar || Doğu Türkistan üzerine bir yazı (Doç.Dr. Hacı Yakup Anat)

UYGUR TÜRKLERİ VE DOĞU TÜRKİSTAN

Tarihçe || Uygur adı ve Uygurlar || Uygur Kağanlığı dönemi || Şa-Çu (Sha-Chou) Uygurları || Kan-Su Uygurları || Turfan Uygurları || Karahanlı dönemi || Ali Tegin   ve Karahanlı  Devleti'nin   Bölünmesi || Kara Hitaylar dönemi || Cengizliler Dönemi || Seidiye Hanlığı (Yarkent Hanlığı) || Seidiye Hanlığından Günümüze Doğu Türkistan

UYGUR ADI VE UYGURLAR
Uygur adı Türkçe kaynaklarda, Orhon yazıtlarında ilk defa 716 yılındaki olaylar sırasında, Uygur İlteberi'nin ismi vasıtasıyla zikredilmiştir. Bu sırada Uygurlar, Kök Türk hâkimiyetini tanımak istemeyerek Kök Türk ülkesinin doğusuna, muhtemelen de Çin sınırlarına doğru kaçmış olsalar gerek.[2] 

Çin kaynaklarında Uygur adı Hui-hu, Hui-he, Wei-hu, Wei-wu[3] gibi çeşitli şekillerde yazılmıştır. Bundan başka, 1283 Numaralı Pelliot yazmaları içinde, 787-843 yılları arasında Tibet'e giden beş Uygur elçisinin raporları münasebetiyle, Uygur adı Tibetçe Ho-yo-hor şeklinde yazılmıştır.[4] Bütün bu değişik yazılışlar Uygur adını ifade etmektedir.

Uygur adının anlamı ve etimolojisi hakkında çeşitli görüşler vardır. Uygur'un manasının "şahin gibi hızla hücum eden, orman halkı",[5] "çukur" anlamlarında olduğu söylenmiştir. Gy. Németh'e göre Uygur adı, uy- "uymak, takip etmek"[6] fiilinden türemiştir. Ebulgazi Bahadır Han da Uygurların adını "uymak, yapışmak"[7] fiiline dayandırır. Kâşgarlı Mahmut'ta ise, "kendi kendine yeter" manasında kullanıldığı[8] anlatılmaktadır. Kelimenin genellikle Uy+gur şeklinde geliştiği, "akraba, müttefik"  anlamında olduğu, On Uygur adının da "On Müttefik"[9] anlamına geldiği yolunda açıklamalarda bulunulmuştur. 

Çin kaynakları, Uygurların Kök Türkler gibi Hunların neslinden olduğu yolundaki haberlerde hemfikirdirler ve Kök Türkler gibi onların da kurttan türediklerini söylerler. Fakat bunun yanı sıra Uygurların ağaçtan türediklerine dair efsaneler de vardır[10]. Uygurlara ait en eski kayıtların M.Ö. 176 ve 43 yıllarında Issık-Köl civarlarındaki kalıntılarda bulunduğu söylenmektedir.[11]

Çin'deki Türk Tabgaç hanedanı sırasında Uygurlar Gao Che adıyla anılmışlardır[12]. Daha sonra da, 5. yüzyılın ikinci yarısından sonra, Tölöslerin bir kabilesi olarak geçmektedirler.[13] Bununla beraber İslâm coğrafyacıları, Tokuz-Oğuzlarla Uygurları eş tutmuşlardır.[14] 

Elimizde bulunan Karabalgasun yazıtı Çince yüzünde Uygurların dokuz aileden meydana gelmiş oldukları zikredilmiştir,[15] fakat bu "dokuz aile"nin adı tek tek sayılmamıştır. Çin kaynaklarının yardımıyla Uygurları meydana getiren dokuz aileyi şu şekilde sayabiliriz: 1) Yüe-lo-ko (Yaglakar), 2) Hu-to-ko (Uturkar), 3) To-lo-wu/Hou (Kürebir), 4) Mo-Ko-si-k'i (Bakasıkır), 5) A-vu-ti (Ebirçeg), 6) Ko-sa (Kasar), 7) Hu-Wu-su, 8) Yüe-wu-ku (Yagmurkar), 9) Hi-Ye-Vu (Aymur/Eymür).[16] Bunların liderliği ise Yaglakar ailesinin elinde bulunuyordu. 

Uygur adının siyasî bir addan ziyade, kabile ve bölge adı olarak kullanıldığı yolunda görüşler de vardır.[17] Kök Türkçe kitabelerden ve Çin kaynaklarından öğrendiğimize göre, Uygurların tarih sahnesine çıktıkları ilk yurdun, Selenge nehrinin doğu kısımları olduğu anlaşılmaktadır.[18]

Hun İmparatorluğundan sonra Doğu Türkistan, M.S. 93-121 yılları arasında Çin istilâsına uğradı. Bu yıldan M.S. 220'ye kadar bölgede Kuşan hâkimiyeti kuruldu. Bu devletin çekilmesinden 360 yılına kadar Doğu Türkistan'da bulunan Yarkent, Lop, Hoten, Kâşgar, Kuça ve Turfan gibi şehir devletleri müstakil oldular. Bu tarihten itibaren Doğu Türkistan bölgesine sırasıyla Şiyenbi, Toba, Cücen, Kök Türk, Türgiş, Uygur, Karluk, Karahanlı ve Karahıtay hanedanları hâkim oldular.

<<< geri

ileri >>>